اکینوکوکوس گرانولوزوس (Echinococcus granulosus) – عامل کیست هیداتیک

اکینوکوکوس گرانولوزوس یا Echinococcus granulosus یکی دیگر از کرم های سستود خانواده تنیده است. این کرم، اولین بار در سال ۱۶۹۰ توسط هارتمن گزارش شد. این انگل موجب بروز کیست هیداتیک میشود که شیوع قابل توجهی دارد و میتواند کشنده باشد. در ادامه این مطلب از سلامتانه به بررسی این انگل خواهیم پرداخت.

مورفولوژی ریخت شناسی اکینوکوکوس گرانولوزوس

کرم کوچکی است که ۳-۹ میلی­متر طول دارد. اسکولکس مسلح کروی با ۴ بادکش، یک خرطوم و ۲ ردیف قلاب دارد. عمر ۵-۱۲ ماهه و گردن کوتاه دارد. اکینوکوکوس گرانولوزوس ۳ الی ۴ بند دارد (یک بند نابالغ، یک بند بالغ و یک بند بارور که بند بارور در حدود نصف طول کرم را تشکیل می دهد و کلید تشخیص این کرم است). تخمدان تکی ۲ لوبی و ۶۵-۴۵ بیضه دارد. سوراخ تناسلی به صورت جانبی و نامنظم قرار دارد، تعداد انشعاب­ ها در رحم ۱۲-۱۵ عدد است. تخم­ های اکینوکوکوس گرانولوزوس مشابه سایر تنیاهاست.

مرحله لاروی کیست هیداتیک است که به صورت تک حفره ای دیده می شود و کروی است و به علت مایعی که در درون آن قرار دارد به نام هیداتیک معروف شده است. قطر کیست تقریباً ۵ سانتی متر است و از لایه های مختلفی تشکیل شده است، از جمله یک لایه مطبق Laminated یا لایه لایه، لایه زایا که در داخل قرار دارد و از این لایه زایا سرهای اولیه (protoscolex) به صورت جوانه خارج می شوند. هم چنین کپسول های پهنی به نام Broad capsule که یک لایة زایای تک لایه هستند نیز از لایه زایا خارج می شوند که در درون آن ها protoscolex ها قرار دارند.

گاهی اوقات در کیست مادر، یک کیست دقیقاً مشابه کیست مادر وجود دارد که به آن کیست دختر می گویند؛ یعنی هم لایه زایا و هم سر اولیه­ ها (پروتو اسکولکس­ ها) را دارد و فقط در درون کیست مادر اکینوکوکوس گرانولوزوس قرار گرفته است. سرهای اولیه ۲ حالت دارند: یا سر به داخل است (Invaginate) یا سر به خارج است (Evaginate). به مجموعه سر های اولیه و کیست های دختر که در ته کیست رسوب می کنند و نمای شن ریزه دارند، شن هیداتیک (Sand Hydatid) می گویند. حاصل پاسخ ایمنی بدن میزبان به حضور کیست از جنس فیبروز است. این لایه های فیبروز در قسمت خارج لایه مطبق تشکیل می شوند. کپسول پهن در پائین قابل مشاهده است و سرهای اولیه که اکثراً حالت invaginate را دارند.

توزیع جغرافیایی

نواحی شمالی کشور ایران جزو نواحی Highly endemic و نیمه جنوبی کشور جزو نواحی Endemic از نظر شیوع اکینوکوکوس گرانولوزوس می باشد. آمارها نشان می دهد که هیداتیدوز انسانی مسئول تقریباً یک درصد موارد پذیرش شده در بخش های جراحی است و rate عفونت های انسانی ۶/۰ الی ۲/۱ در هر ۱۰۰ هزار نفر است.

سیکل زندگی اکینوکوکوس گرانولوزوس

سیکل زندگی تنیا اکی­نوکوکوس گرانولوزس در ۲ میزبان طی می شود. میزبان اصلی سگ و سگ سانان و میزبان واسط گاو، گوسفند و علف خواران هستند و انسان نیز می تواند میزبان واسط اتفاقی باشد. سگ های آلوده که اکثراً سگ های ولگرد می باشند، بند های بارور پر از تخم را دفع می­کنند؛ این بندها روی علوفه ها و سبزیجات متلاشی می شوند و تخم ها از آن ها آزاد می شوند.

در صورتی که علف خواران این علوفه آلوده را مصرف کنند یا انسان به صورت تصادفی سبزیجات آلوده را بخورد، جنین از داخل تخم خارج می شود و از طریق جریان خون خود را به ارگان های مختلف از جمله کبد، ریه و مغز می رساند و در این ارگان ها ظرف ۳ هفته کیست هیداتیک را تشکیل می دهد. در صورتی که این ارگان های آلوده علف خواران توسط سگ یا سگ سانان خورده شود، به تعداد سرهای اولیه ای که داخل کیست می­باشد، در روده سگ کرم های بالغ تشکیل می شود (زمان تشکیل کرم های بالغ ۹-۶ هفته است).

بیماری زایی و علائم

پاتوژنز اکینوکوکوس گرانولوزوس به سایز کیست، تعداد، محل کیست، حساسیت میزبان، الگوی رشد کیست و… بستگی دارد. اغلب کیست ها در کبد تشکیل می شوند؛ چون خون روده ها اولین جایی که می رود ورید باب است و در نهایت به کبد می رود بنابرین ۶۰-۷۰ درصد کیست های هیداتیک در کبد هستند، ۴۰-۲۰ درصد در ریه، ۴ درصد در عضلات و ۳ درصد در طحال و مغز قرار دارند (هر جایی که خون باشد، این کیست ها می توانند تشکیل بشوند).

• کیست های کبدی: اغلب در لوب راست قدامی کبد دیده می شوند که علائم آن دل درد، زردی انسدادی (به علت انسداد مجاری صفراوی) و تب است.
• کیست های ریوی: علایم آن درد قفسه سینه، سرفه مزمن، تنگی نفس، خلط خونی (Hemoptysis) و حضور سرهای اولیه در خلط است.
• کیست های استخوانی: این کیست ها بیشتر به صورت مشبک هستند. کیست در مغز استخوان تشکیل می شود. معمولاً غشای فیبروز محدود کننده را نداریم و میزان مایع کمی دارند و سرهای اولیه در این کیست ها کم می باشند.
• کیست های مغزی: علامتی مانند صرع جکسونی، افزایش فشار جمجمه و سردردهای شدید را ایجاد می کند.

علاوه بر علائمی که برای هیداتیدوز ناشی از اکینوکوکوس گرانولوزوس ذکر شد، یک علامت دیگر آسیت یا آب آوردگی شکم است که به دلیل از دست رفتن پروتئین­ های بدن و رشد کیست اتفاق می افتد. سایز کیست ها متغیر است و می تواند به اندازه یک توپ والیبال باشد که مغز را به دو نیم تقسیم می­کند (باز شدن ۲ لوب مغز). اگر در حین جراحی کیست هیداتیک این کیست پاره شود، موجب تراوش مایع کیست به درون محوطه شکمی، شوک آنافیلاکتیک و ایجاد کیست های ثانویه می شود.

تشخیص

تاریخچه بیماری، سابقه تماس با سگ، خوردن سبزی و صیفی­جات آلوده به مدفوع سگ و نیز علائم بالینی به تشخیص کمک می کنند.

• تشخیص قطعی: با مشاهدة میکروسکوپی پروتواسکولکس ­های حاصله از آسپیرة مایع کیست امکان پذیر است. از علائم دیگر، کم خونی و ائوزینوفیلی (۲۰-۲۵ درصد) هستند. برای تشخیص کیست­ ها می­توان از تکنیک ­های تصویربرداری مانند رادیولوژی، CTscan و MRI استفاده کرد.
• تست کازونی (Casoni): مایع کیست اکینوکوکوس گرانولوزوس را آسپیره می کنند و مقداری از آن را به زیرپوست بیمار تزریق می کنند. بعد از ۴۸-۲۴ ساعت بررسی می کنند و در صورت وجود قرمزی، سرخی و تورم بیش از ۵ میلی­متر می­گویند فرد مثبت است. این تست دقیق نمی باشد و دارای cross reaction است. تست های سرولوژیک مانند IHA و ELISA نیز استفاده می شوند که این ها نیز با سیستی سرکوزیس تنیا سولیوم واکنش متقاطع دارند و دقیق نیستند.

پیشگیری و درمان اکینوکوکوس گرانولوزوس

برای پیشگیری از ابتلا به این انگل باید زنجیره انتقال و سیکل زندگی آن مختل شود. برای این کار بهتر است اقدامات زیر انجام شود:

• از بین بردن سگ های ولگرد
• درمان سگ ­های گله و خانگی (با پرازیکوانتل و آرکولین Arecoline)
• شست و شوی کامل و صحیح سبزی ها و صیفی جات
• عدم تغذیه سگ ها با احشاء آلوده به کیست هیداتیک که در کشتارگاه ها این کار اتفاق می افتد.
• واکسیناسیون دام ها مانند گاو و گوسفند
• حصاربندی سبزی کاری­ ها و صیفی کاری­ها برای جلوگیری از ورود سگ های ولگرد به این نواحی

برای درمان اکینوکوکوس گرانولوزوس، انتخاب اصلی جراحی است. میزان مرگ و میر در بیماری ۱ تا ۴ درصد است. در کنار جراحی می توان از آلبندازول با دوز ۵/۱۲میلی­گرم به ازای یک کیلوگرم و به مدت سه تا شش ماه استفاده کرد. یا از پرازیکوانتل با دوز ۱۲۰-۲۱۰ میلی­گرم به ازای یک کیلوگرم به مدت ۶ روز قبل از جراحی استفاده کرد و یا این که از فلوبندازول (Flubendazole) به میزان ۵۰ میلی­گرم به ازای یک کیلوگرم و به مدت ۳-۶ ماه استفاده کرد.

صفحه این انگل در سایت CDC