سالمونلا ها باکتری هایی گرم منفی اند که در برخی خصوصیات مانند شیگلا اند اما میتوانند بیماری سیستمیک حصبه یا تیفوئید را ایجاد کنند.
ویژگی های سالمونلا
سالمونلا ها جزء باسیل های گرم منفی روده ای هستند که عمدتاً لاکتوز منفی اند. تعداد سروتایپ های سالمونلا خیلی زیاد است و تاکسونومی آنها در طول یکی دو دهۀ اخیر خیلی تغییر کرده است. سالمونلا ها در آخرین تاکسونومی مطرح برای آنها دو گونه اند:
- سالمونال انتریکا که خود چندین زیرگونه دارد: enterica ،arizonae ،diarizonae ،houtenae ،salamae ،indica. ایت زیرگونه ها را با عدد هم نشان می دهند. اکثر عوامل سالمونلایی بیماری زا برای انسان در گونۀ انتریکا و زیرگونۀ انتریکا قرار دارند.
- بونگوری
دو گونه از این باکتری داریم، امّا بیش از ۲۵۰۰ سروتایپ وجود دارد و تقریباً ۱۵۰۰-۱۴۰۰ سروتایپ برای انسان بیماریزا هستند. برای نوشتن نام سالمونلا ها ممکن است فرمول جنس + گونه استفاد نشود مثلا سالمونلا تیفی؛ سالمونال جنس است امّا تییفی نام سروتایپ است (نه گونه) چون ما فقط دو گونه سالمونلا داریم. همینطور بنابر شیوۀ نوشتن نام باکتری ها که حرف نخست اسم جنس را بزرگ و نام بعدی را کوچک مینویسند و آن را ایتالیک میکنند. این قانون برای سالمونلا صدق نمیکند؛ مثلا سالمونلا تیفی که T در تییفی بزرگ نوشته میشود و نه سالمونلا و نه تیفی ایتالیک نوشته نمیشوند.
یکی از خصوصیات سالمونلا، مقاومت آنها به انواعی از نمک های صفراوی و رنگ هایی مثل بریلیانت گرین است. برخلاف شیگلا، سالمونلا طیف وسیعی از حیوانات را میتوانند آلوده کنند؛ از جمله چهارپایان، خزندگان، پرندگان، مرغ و ماکیان، حیوانات اهلی، حیوانات خانگی و حیوانات وحشی. این جانوران میتوانند در رودە خود به سالمونلا آلوده شوند و سالمونلا را توسط مدفوع دفع کنند. سالمونلاهایی که ایجاد حصبه و شبه حصبه میکنند مختص انسانند. پس همۀ سالمونلا ها منشأ حیوانی ندارند ولی بیشتر آن ها می توانند مخازن حیوانی داشته باشند.
بعضی از سالمونلا ها به طور کلی با انسان سازگار شده اند؛ مانند تایفی و پاراتایفی. بعضی از سالمونلا ها هیچ اولویتی برای میزبان ندارند؛ یعنی انسان و حیوان را آلود میکند. بعضی از سالمونلا ها عمدتاً با حیوانات سازگار شد اند.
بیماری زایی
معمولا آلودگی انسان به سالمونلا از طریق دستگاه گوارش است؛ این باکتری ها وقتی وارد روده میشوند، عمدتاً در رودۀ کوچک وارد میشوند، از طریق Cell-M ها وارد زیرمخاط میشوند و برای تهاجم به سلول های اپیتلیال روده از سیستم ترشحی تیپ ۳ کمک میگیرند. دانشمندان به این نکته پی برده اند که در بسیاری از باکتری های بیماری زا دسته ای از ژن ها هستند که با ژن های دیگر متفاوت اند و متفاوت بروز میکنند و همینطور به صورت افقی کسب شد اند؛ یعنی از والد دریافت نشد اند، به این دسته ژن ها جزایر بیماریزایی میگویند. (پاتوژنیسیته آیلند) این دسته ژن ها خصوصیاتی دارند که در باکتری های بیماری زا دیده میشود و در بسیاری
از باکتری های بیماریزا به شکل متفاوت با سایر کروموزوم ها بارز هستند. این باکتری ها ها از جزیرە بیماریزایی ۱ خود استفاد میکنند. این جزیرە بیماریزایی، ژن هایی دارد که باعث سنتز سیستم ترشحی تیپ ۳ میشوند. بعد از آنکه باکتری به سلول های اپیتلیال متصل شد، توسط جزیرۀ بیماریزایی ۱ و سیستم ترشحی ای که بوسیلۀ این جزیره کد میشود، یکسری افکتور پروتئین ها را وارد سلول های میزبان میکند و از طریق ترایگرکردن میتواند وارد سلول های اپیتلیال شود.
به افکتور پروتئین ها در شیگلا، Ipa میگویند، امّا در این باکتری متفاوت است. در واقع سالمونلا، افکتور پروتئین های زیر را به درون سلول میزبان تزریق میکنند:
- Sip پروتئین ها
- Sop پروتئین ها
- SPT پروتئین ها
این افکتور پروتئین ها در جزیرۀ بیماریزایی ۱ سالمونلا بیان میشوند. نقش جزیرۀ بیماریزایی ۱، تهاجم به سلول های اپیتلیال است. عفونت های سالمونلایی به دو شکل حاد و مزمن اند. در فرم حاد، عفونت محدود به روده است و سیتمیک نمیشود، ولی بعضی عفونت های حاصله از این باکتری مزمن میشوند و به خون تهاجم کرده و سیستمیک میشوند. شیگلا معمولا محدود بود و عفونت های خارج روده ای ایجاد نمیکرد. در سالمونلا ها جزایر بیماریزایی ۲ ،۳ ،۴ ،۵ و …. داریم و در بعضی ها ممکن است حتی ۱۰ جزیرۀ بیماریزایی برای آنها تعریف شده باشد؛ مثلا در زیرگونه ایجادکنندە حصبه که از بقیه پاتوژن تر است. جزیرۀ بیماریزایی ۲ باکتری، توانایی فرار از سیستم ایمنی و توانایی تکثیر و بقا در ماکروفاژ را به به این باکتری می دهد. سالمونلاهای ایجادکنندۀ حصبه (سالمونلا تایفی) یک جزیرۀ بیماری زا بنام جزیرۀ ماژور هم دارند. این جزیره، کپسولی بنام کپسول Vi را کد میکند؛ پس کپسول Vi در سالمونال تایفی است. مشابه (b(Ipa در شیگلا، Sipb در این باکتری باعث آپوپتوز ماکروفاژ خواهد شد.
عفونت های ناشی از سالمونلا
اولین بیماری ناشی از سالمونلا، انتروکولیت یا التهابات روده ای است که علائم اسهال و استفراغ دارد. شایعترین تظاهرات بالینی این باکتری همان التهابات روده ای، اسهال و استفراغ است. تعداد زیادی از این باکتری ها می توانند در انسان انتروکولیت ایجاد کنند و با اسهال های خود محدودشونده همراهند.
مهمترین بیماری ناشی از سالمونلا، حصبه، تب تیفوئید یا تب روده ای است. بیماری حصبه، بیماریای سیستمیک و جدی و خطرناک است (مزمن است). انتروکولیت به شکل حاد است امّا حصبه مزمن است. بیماری زایی حصبه به این شکل است که بعد از تهاجم باکتری به سلول های اپتلیال و بعد از تهاجم به ماکروفاژها، میتواند از طریق جزایر بیماریزایی خود در ماکروفاژ بقا پیدا کند و در داخل ماکروفاژ زنده بماند. ماکروفاژ آلوده میتواند به عنوان یک تاکسی عمل نموده و باکتری را به بافت های مختلف میبرد و در بافت های دیگر میکارد. پس باکتری بعد از ورود به ماکروفاژ، وارد لنف میشود و بعد وارد خون میشود. پس یک فاز باکتریمیک ایجاد شده و باکتری به بافتهای مغز استخوان، کبد، کلیه و …. منتقل میشود و یک بیماری سیستمیک و مزمن را ایجاد میکند.
در بیماری حصبه که ناشی از سالمونلا تییفی است، باکتری وارد جریان لنف شده و به خون میرود. سپس وارد کبد میشود و تکثیر پیدا میکند. بعد از کبد به صفرا و کیسۀ صفرا رفته و به مجاری صفراوی منتقل شده و مجدداً به روده بازگشته و به روده تهاجم پیدا میکند؛ به شدت انتروسیت ها را آلوده کرده و حتی ممکن است باعث پرفوریشن و پارگی روده و مرگ شود.
سالمونلا ها قابلیت مقاومت در برابر نمک های صفراوی را دارند، بنابراین در کیسۀ صفرا تکثیر می یابند و اگر شخص دارای سنگ کیسۀ صفرا باشد، درون سنگ کیسۀ صفرا مخفی شده و در آنجا کلونیزه میشوند. پس کیسۀ صفرای آلوده میتواند دوام این باکتری را حفظ کند و مداوما این باکتری ها میتوانند به رود آزاد شوند و بیماری که مبتلا به حصبه است تا مدت های طولانی آن را دفع کند. این دفع طولانی مدت در زیرگونه تیفی خطرناک است و می تواند افراد بیشتری را مبتلا کند.
تشخیص و درمان سالمونلا
برای تشخیص آزمایشگاهی بیماری های سالمونلا غیرحصبه، از استول کالچر یا کشت مدفوع استفاده میشود، امّا برای تشخیص حصبه، از نمونۀ خون، نمونۀ ادرار و مدفوع و هر نمونه ای که سیستمیک باشد، استفاده میشود. مدت زمان طولانی شدن آلودگی به عوامل غیرحصبه کوتاه تر از مدت زمان آلودگی به عوامل حصبه است.
کشت خون در بیماری حاصله از سالمونلا، در همان هفتۀ اوّل مثبت است، امّا کشت مدفوع و کشت ادرار از هفتۀ دوّم به بعد مثبت میشود. در انتروکولیت، کشت خون منفی است، امّا کشت مدفوع در همان هفتۀ اوّل مثبت است. معموالا سالمونلا هل لاکتوز منفیاند ولی برخلاالف شیگلاها متحرکند و H2S مثبت اند؛ پس کلونی آنها سیاه رنگ است.
تستهای ویدال و رایت، اوّلین تست های تشخیص بیماریهای تب دار هستند. تست ویدال یک روش آگلوتیناسیون است؛ عیار و تیتر آنتی بادی علیه آنتی ژن های O و H (که آنتی ژن O اهمیت بیشتری دارد) را علیه زیرگونه تایفی و پاراتایفی تعیین میکند.
برای درمان هم از داروهای فلوئوروکوئینولونی مانند سفالوسپورین های نسل سوّم استفاد میشود.
