کلستریدیوم بوتولینوم نیز مانند کلستریدیوم تتانی یکی دیگر از باکتری های گرم مثبت اسپور دار جنس کلستریدیوم است. این باکتری بی هوازی مطلق است و از نظر رشدی پر نیاز است. کلستریدیوم بوتولینوم عامل اتیولوژیک بیماری بوتولیسم است. بوتولوس (Botulus) در زبان لاتین به معنی سوسیس است و علت نام گذاری این بیماری آن است که در اواخر قرن هیجدهم ۱۳ نفر از شهروندان واقع در جنوب آلمان، سوسیس بزرگی را مصرف نموده و همگی دچار این بیماری گردیدند. شش نفر از آنان تلف شدند و لذا از آن پس چنین نامی را برای این بیماری برگزیده اند. در ادامه با این باکتری و این بیماری بیشتر آشنا میشویم. با ما همراه باشید.
بیماریزایی کلستریدیوم بوتولینوم
یکی از عواملی که باعث میشود کلستریدیوم بوتولینوم بیماری زا باشد تشکیل اسپور در این باکتری است. این باکتری با وجود اسپور های محافظی که دارد میتواند در برابر بدترین شرایط مقاومت نموده و حتی در از فرایند های کنسرو سازی نیز جان سالم به در ببرد. عامل بیماری زای دیگر آن توکسین بوتولینوم یا توکسین بوتولیسم است که در واقع مهم ترین فاکتور بیماری زایی کلستریدیوم بوتولینوم به شمار میرود. توکسین بوتولیسم از هفت تایپ آنتی ژنیک تشکیل شده است که آنها را با حروف A تا G نامگذاری نموده اند. توکسین های تیپ E-B-A عامل بیشترین بیماری های ایجاد شده در انسان و تیپ F به صورت تک گیر سبب بیماری میشود. تیپ های B و A بیشتر در ارتباط با غذاهای کنسرو شده خانگی هستند. همچنین تیپ E بیشتر در ارتباط با ماهی های دودی یا خام است.
توکسین بوتولیسم به شکل توکسین A-B است یعنی دو زیرواحد A و B دارد. زیر واحد B زیر واحد اتصالی است و باعث اتصال کلستریدیوم بوتولینوم به گانگلیوزیدهای موجود در انتهای عصب در محل اتصال عصب به عضله میشود. زیر واحد A نیز زیر واحد سمی است و از طریق کانالی که زیر واحد B در غشای پلاسمایی سلول های عصبی ایجاد نموده است، وارد سلول میشود. (درواقع زیرواحد B در را باز میکن د و زیر واحد A وارد میشود و اعمال خرابکارانه را آغاز میکند!) زیر واحد A توکسین کلستریدیوم بوتولینوم باعث ممانعت از رها سازی نوروترانسمیترهای تحریکی مانند استیل کولین میشود و از آنجا که استیل کولین برای انقباض عضلات مورد نیاز است، بنابراین فلج شل رخ می دهد که در واقع این مهم ترین عملی است که در بیماری بوتولیسم رخ میدهد. (در کزاز فلج انقباضی رخ میدهد
توکسین بوتولیسم برخالف تتانواسپاسمین که توکسین کلستریدیوم تتانی است و در اطراف زخم شکسته می شود، در دستگاه گوارش شکسته می شود. علاوه بر کلستریدیوم بوتولینوم، سویه های خاصی از کلستریدیوم براتی و کلستریدیوم بوتیریکوم نیز قادر به تولید توکسین بوتولیسم هستند. توکسین بوتولیسم، قوی ترین سم شناخته شده به حساب می آید، به طوری که استنشاق یک گرم از نوع کریستالین آن می تواند منجر به مرگ یک میلیون نفر بشود! مقدار کشنده توکسین بوتولیسم، حدود کیلو گرم وزن بدن/ میکروگرم ۰/۰۰۱ است و حال آنکه دوز کشنده گاز اعصاب به عنوان قوی ترین ماده ای که تا به حال به سلاح شیمیائی تبدیل شده است ۱۵ میکروگرم /کیلوگرم وزن بدن است.
بوتاکس
بوتاکس که برای رفع چین و چروک صورت استفاده میشود و در جاهای زیادی نام آن را قطعا شنیده اید، همان سم بوتولینوم است که از باکتری کلستریدیوم بوتولینوم به دست می‌آید. در مقادیر اندک و به صورت رقیق شده، بوتاکس میتواند انتقال پیام‌های عصبی را به ماهیچه‌ها مسدود کند و میتوان با تزریق در محل‌های مناسب، ماهیچه‌های مسئول ایجاد چین و چروک را شل کرد و صورت را صاف‌تر و جوان‌تر نشان داد. این سم باعث فلج موقتی (چند ماهه) این ماهیچه‌ها میشود. فلج شدن این عضلات و عدم انقباض آنها باعث جلوگیری از پیدایش چروک جدید و از بین رفتن چروک قبلی خواهد شد. مدت زمان دوام سم بوتولیسم ۴ تا ۶ ماه است و دوباره باید این تزریق به منظور فلج عضلات مربوطه تکرار شود.
بیماری های بالینی
کلستریدیوم بوتولینوم به چند طریق میتواند انسان را آلوده کند و هر طریق نیز باتوجه به شیوه آلودگی، میتواند عوارض و علائم خود را داشته باشد. بوتولیسم منتقله از راه غذا به بوتولیسم کلاسیک معروف است. و در واقع وقتی رخ میدهد که باکتری در غذا تکثیر شود و تولید توکسین کند و بدنبال مصرف توکسین بیماری ایجاد شود. به دلیل اینکه اتصال نوروتوکسین برگشت ناپذیر بوده و به مدت طولانی مانع از رهایی استیل کولین می شود، بیماری پیشرفت میکند و علائم خطرناک تر میشوند. نشانه های اولیه شامل علائم ضعف و سرگیجه، تاری دید بهمراه مردمک گشاد، دهان خشک، یبوست و درد شکم است. درحالت پیشرونده نیز موجب ضعف و سستی به صورت قرینه (دوطرفه) به سمت اندام میشود که به فلج شل معروف است و اگر درمان نشود در نهایت میتواند در اثر فلج عضلات تنفسی باعث مرگ بشود.
بیماری بالینی دیگر کلستریدیوم بوتولینوم، بوتولیسم نوزادی است. عسل ها می توانند حاوی اسپورهای بوتولینوم باشند. در شیرخواران به علت عدم حضور میکروب های رقابت کننده روده، این باکتری می تواند در مجاری گوارشی تکثیر یابد. بر خالف بوتولیسم کلاسیک، توسط نوروتوکسین های تولید شده در مجاری گوارشی شیرخواران ایجاد می شود. یعنی در این حالت توکسین ها خورده نمیشوند، بلکه توکسین ها درون دستگاه گوارش ساخته میشوند.
بوتولیسم زخم نیز در اثر کلونیزاسیون کلستریدیوم بوتولینوم در زخم و تولید نوروتوکسین ها ایجاد میشود.
تشخیص کلستریدیوم بوتولینوم
بوتولیسم یک اورژانس پزشکی است. تشخیص سریع ودرمان به موقع آن می تواند در کاهش مرگ و میر و پیشگیری از ابتلا سایر افراد خانواده خصوصاً در بوتولیسم ناشی از مصرف مواد غذایی مهم و حیاتی باشد. بیماری بوتولیسم مشمول گزارش فوری (تلفنی) بوده و باید پس از تشخیص سریعا به مرکز بهداشت منطقه گزارش گردد. نمونه های مناسب جهت آزمایش توکسین و میکروارگانیسم کلستریدیوم بوتولینوم عبارتند از:
- مدفوع
- مواد استفراغی
- محتویات معده
- مواد غذایی مشکوک
بهترین نمونه برای بوتولیسم اطفال نمونه مدفوع است چون به ندرت ازمایش سرم بیمار از نظر توکسین مثبت می شود. برای جداسازی کلستریدیوم بوتولینوم از نمونه های آلوده به سایر ارگانیسم ها نیز بهتر است اقدامات زیر انجام شوند:
- حرارت دادن نمونه در ۸۰ درجه سانتی گراد به مدت ۱۰ دقیقه به منظور کشتن باکتری‌های غیر از کلستریدیوم
- کشت نمونه حرارت داده شده بر روی محیط بی هوازی غنی شده
- بررسی تولید لیپاز (پیدایش رنگین کمان در کلنی های رشد کرده در محیط حاوی زرده تخم مرغ)
- توانایی هضم پروتین های شیر
- هیدرولیز ژلاتین
- تخمیر گلوکز
درمان، پیشگیری و کنترل
برای درمان در وهله اول سیستم تنفسی بیمار باید کنترل شود. سپس استفاده از آنتی توکسین سه ظرفیتی بوتولیسم E-B-A برای خنثی سازی توکسین های داخل خون انجام میشود. درنهایت نیز خالی کردن محتویات معده بیمار به منظور ازبین بردن منبع بیماری و درمان با آنتی بیوتیک (مترونیدازول، پنی سیلین) توصیه میشود.
برای پیشگیری نیز باید با نگهداری ماده غذایی در شرایط اسیدی یا بوسیله نگهداری مواد غذایی در دمای ۴ درجه سانتی گراد یا سردتر از جوانه زدن اسپور ها جلوگیری کرد. همچنین با حرارت دادن غذا به مدت ۳۰ دقیقه در دمای ۸۰ درجه سانتی گراد نیز توکسین های موجود در غذا از بین میروند به همین دلیل همیشه باید غذای سرد را به طور کامل گرم کرد سپس میل نمود و از مصرف غذاهای نیمه گرم شده به شدت باید اجتناب کرد. همچنین ناگفته نماند که به نوزادان کمتر از ۱ سال نباید عسل یا مواد غذایی حاوی آن داده شود.
