هورمون های هیپوفیز چه هورمون هایی هستند؟

هورمون های هیپوفیز که از این غده ترشح میشوند، از هورمون های حیاتی هستند که بسیاری از اعمال بدن را کنترل میکنند. در این مقاله پس از نگاهی گذرا به ساختار غده هیپوفیز به بررسی هورمون های هیپوفیزی میپردازیم.

نگاهی به آناتومی غده‌ی هیپوفیز

غده پیتوییتری (هیپوفیز) با وزن کم (حدوداً ۵/۰ تا ۱ گرم) و قطر حدوداً ۱ سانتی‌متر در استخوان زین‌ترکی (Sphenoid bone) واقع شده و توسط ساقه‌ی هیپوفیزی به هیپوتالاموس متصل است.

هیپوفیز دارای سه قسمت ۱- قدامی، ۲- میانی و ۳- خلفی است که بخش میانی آن تقریباً تحلیل رفته ولی در حیوانات پست‌تر، اندازه‌ای بزرگ‌تر و فعالیت بیشتری دارد.

ترشح و سنتز تمام هورمون‌های هیپوفیز توسط هیپوتالاموس کنترل می‌شود.

جنین‌شناسی هیپوفیز

هیپوفیز قدامی از یک چین‌خوردگی در حلق به نامه کیسه‌ی راتکه (Rathke) منشأ می‌گیرد.

هیپوفیز خلفی نیز منشأ عصبی دارد.

ارتباط هورمون های هیپوفیز قدامی و هیپوتالاموس

هیپوفیز یک غده‌ی بسیار پر رگ است و از سینوس‌های مویرگی وسیعی تشکیل شده است. بستر مویرگی اول (پروتئینimary Plexus)، در بخش تحتانی هیپوتالاموس واقع شده است. هورمون‌های آزادکننده و مهارکننده وارد بستر مویرگی اول می‌شوند. سپس از طریق  رگ‌های بزرگ‌تری به نام باب (Portal hypophysial vessel) وارد شبکه مویرگی دوم می‌شوند که در هیپوفیز قدامی واقع است.

هورمون‌های آزادکننده و مهارکننده، روی سلول‌های هیپوفیز قدامی اثر گذاشته و ترشح و سنتز یک سری از هورمون‌ها را تحریک یا مهار می‌کند.

ارتباط هیپوفیز قدامی و خلفی با هیپوتالاموس

همانطور که گفته شد، ارتباط هیپوفیز قدامی و هیپوتالاموس بیشتر به صورت خونی و از طریق دو بستر مویرگی انجام می‌شود که اولی در بخش تحتانی هیپوتالاموس و برجستگی میانی قرار دارد و هورمون‌های آزادکننده و مهارکننده وارد این بستر شده و از طریق عروق باب وارد بستر مویرگی دوم که در هیپوفیز قدامی قرار دارد، می‌شوند و اثر خود را روی فعالیت هیپوفیز قدامی اعمال می‌کنند.

ولی در مورد ارتباط هیپوفیز خلفی با هیپوتالاموس، می‌توان گفت این بخش منشأ عصبی دارد و ارتباط آن با هیپوتالاموس نیز یک ارتباط عصبی است و از طریق سلول‌های عصبی صورت می‌گیرد که جسم سلولی آن‌ها عمدتاً در دو هسته هیپوتالاموس به نام‌های فوق‌بصری (Supraoptic) و مجاوربطنی (Paraventricular) قرار گرفته است.

در جسم سلولی، هورمون‌های هیپوفیز خلفی سنتز می‌شود و از طریق آکسون به انتهای آکسونی که در هیپوفیز خلفی واقع شده است، می‌رسد. ترشح هورمون از طریق هیپوفیز خلفی و تحت تأثیر عوامل تحریکی متفاوت انجام می‌شود.

هورمون‌هایی که تحت تأثیر عوامل تحریکی از طریق انتهای آکسون در هیپوفیز خلفی آزاد می‌شوند، وارد بستر مویرگی موجود در هیپوفیز خلفی شده و از طریق وریدها، بر سراسر سلول‌های بدن که گیرنده‌ی آن‌ها را داشته باشند، اثر می‌گذارند.

سلول‌های عصبی هیپوتالاموس هورمون‌های آزادکننده و مهارکننده را وارد بستر مویرگی اول کرده و این هورمون‌ها از طریق وریدهای باب بلند وارد بستر مویرگی دوم می‌شود.

نکته‌ی مهم در شکل فوق این است که وریدهایی به نام ورید باب کوتاه (short portal vein) وجود دارد که باعث اتصال هیپوفیز خلفی و قدامی می‌شود و یک ارتباط خونی بین آن‌ها برقرار می‌کند. این ارتباط خونی هیپوفیز خلفی و قدامی در قبل نیز به خوبی قابل مشاهده است

هورمون های هیپوفیز قدامی

شش هورمون اصلی دارد که عبارتند از:

تیروتروپین

هورمون محرک غده تیروئید یا Thyroid Stimulating Hormone)TSH) یا تیروتروپین (Thyrotropin).

غده‌ی هدف TSH، تیروئید است و باعث رشد غده‌ی تیروئید و سنتز و ترشح هورمون‌های تیروئیدی می‌شود.

نکته: همه‌ی هورمون‌های هیپوفیز قدامی tropic یعنی رشددهنده هستند. اگر این هورمون‌ها نباشند، غده‌ی محیطی یا سلول‌های غده‌ی هدف تحلیل می‌روند لذا وجود این هورمون‌ها برای رشد طبیعی غدد و انجام فعالیت آن‌ها لازم است.

هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک

هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک یا Adreno Cortico Tropic Hormone)ACTH) یا کروتیکوتروپین که همانطور که از نام آن مشخص است (آدرنو به معنی فوق‌کلیه، کورتیکو به معنی قشر و تروپیک به معنی رشددهنده)، باعث تحریک ترشح و رشد قسمت قشری غده‌ی آدرنال به ویژه دو قسمت مهم ناحیه‌ی فاسیکولاتا (Zona fasciculata) و ناحیه‌ی رتیکولاریس (Zona reticularis) می‌شود که بعداً با عملکرد و آناتومی این نواحی آشنا خواهیم شد.

هورمون رشد

یکی دیگر از هورمون های هیپوفیز هورمون رشد است. هورمون رشد یا Growth Hormone)GH) که به آن هورمون سوماتوتروپین یا Somato Tropin Hormone) STH) نیز گفته و باعث رشد سلول‌های بدن می‌شود و جزء هورمون‌های عمومی است زیرا روی اکثر سلول‌های بدن  گیرنده هورمون را داشته و اثر می‌گذارد.

کار دیگری که هورمون رشد انجام می‌دهد، تحریک سنتز یک ماده واسطه به نام فاکتور رشد شبه‌انسولینی ۱ یا Insulin-like growth factor 1 ) IGF-I) است.

هورمون‌های گنادوتروپین

دو هورمون FSH و LH را هورمون‌های گنادوتروپین (Gonadotropin) هیپوفیز می‌نامند زیرا اگر این دو هورمون نباشند، غدد جنسی یا گنادها تحلیل می‌روند.

هورمون محرک فولیکول

هورمون محرک فولیکول یا Follicle Stimulating Hormone)FSH) که باعث رشد فولیکول‌های تخمدانی در زنان و اسپرماتوژنز در مردان می‌شود.

هورمون لوتئینی‌کننده

هورمون لوتئینی‌کننده یا Luteinizing hormone)LH) که در زنان باعث ایجاد تخمک‌گذاری (Ovulation) می‌شود. همچنین باعث زرد شدن فولیکول‌های تخمدانی شده و جسم زرد را ایجاد می‌کند. در مردان نیز باعث تحریک تولید هورمون تستوسترون می‌شود.

هورمون پرولاکتین

هورمون پرولاکتین یا Prolactin)PRL) ترشح شیر و همچنین رفتار و روحیه‌ی مادری می‌شود. در مقاله ای جدا اثرات هایپرپرولاکتینمی را بررسی کرده ایم.

سایر هورمون های هیپوفیز قدامی

دو هورمون دیگر از هیپوفیز قدامی به نام‌های هورمون بتا-لیپوتروپین یا β-Lipotropin Hormone)β-LPH) و هورمون محرک گاما-ملانوسایت یا γ-Melanocyte Stimulating Hormone)γ-MSH) وجود دارد که عملکرد آن‌ها چندان مشخص نیست.

هورمون های هیپوفیز میانی

بخش میانی هیپوفیز در انسان تقریباً تحلیل رفته و یک سری هورمون‌هایی را ترشح می‌کند که مقدار آن خیلی کم است. برخی منابع به تاثیر این هورمون ها در خواب اشاره میکنند که کاملا به اثبات نرسیده است.

اهمیت این بخش بیشتر در حیوانات پست‌تر مثل ماهی‌ها، دوزیستان و خزندگان است که یک سری هومون‌های محرک ملانوسایت از این بخش ترشح می‌شود.

هورمون های هیپوفیز خلفی

دو هورمون اصلی از این ناحیه ترشح می‌شود:

• هورمون وازوپرسین یا  آنتی‌دیورتیک (ADH) یا هورمون ضدادراری که باعث احتباس آب بدن می‌شود. به عبارت دیگر دفع ادرار را کاهش می‌دهد. افزایش بیش از حد این هورمون موجب دیابت بی مزه خواهد شد.
• هورمون اُکسی‌توسین که سبب خروج شیر می‌شود. همچنین باعث انقباض رحم در هنگام زایمان می‌گردد.