غده فوق کلیه یا غده آدرنال دو غده کوچک کوچک با وزن کم و حدودا ۴ گرم در قطب فوقانی دو کلیه واقع شده‌اند. غده فوق کلیه از دو قسمت مرکزی و قشری تشکیل شده است. این غده و هورمون هایی که ترشج میکند نقش های بسیار زیاد و مهمی در تنظیم سوخت و ساز بدن برد عهده دارند. در ادامه این مطلب به بررسی این غده میپردازیم و هورمون ها و بیماری های مرتبط با این غده و هورمون هایش را نیز به طور جداگانه و مفصل در پست های دیگری بررسی میکنیم.
ریخت شناسی (آناتومی) غده فوق کلیه
همانطور که گفته شد اگر یک برش عرضی از غده آدرنال زده شود از خارج به داخل شامل دو بخش قشری و مرکزی است که:
❶ قسمت قشری یا کورتکس که خود از سه لایه زیر تشکیل شده است:
- الف) ناحیه گلومرولوزا (zona glomerulosa)
- ب) ناحیه فاسیکولاتا zona fasciculata))
- ج) ناحیه رتیکولاریس (zona reticularis)
ناحیه گلومرولوزا، یک ناحیه مجزا از دو ناحیه‌ی دیگر است و تنظیم ترشح آن توسط عوامل جداگانه‌ای صورت می‌گیرد و ۱۵% قسمت قشر آدرنال را شامل می‌شود. هورمون اصلی که این بخش ترشح میکند آلدوسترون است.
هورمون‌های اصلی که ناحیه فاسیکولاتا و رتیکولاریس ترشح می‌کنند کورتیزول و یک سری هورمون‌های جنسی مردانه (آندروژن‌ها) است.
❷ قسمت مرکزی یا مدولا که یک بخش عصبی و در ارتباط با سیستم عصبی سمپاتیک است. وقتی سیستم عصبی سمپاتیک تحریک شود، بخش مدولا نیز تحریک شده و کاتکول آمین‌ها را ترشح میکند که شامل اپی‌نفرین و نوراپی‌نفرین می‌باشد.
همان طور که در شکل دیده می شود کورتکس ۸۰% غده آدرنال و مدولا ۲۰% آن را تشکیل می‌دهد.
قسمت قشری غده آدرنال
قسمت قشری غده آدرنال (فوق‌کلیه) برای حیات ضروری است. هورمون‌هایی که توسط این بخش ترشح می‌شود شامل کورتیکواستروئیدها است (کورتیکو به معنی قشر و استروئید نشان‌دهنده‌ی جنس هورمون است).
کورتیکواستروئیدهایی که از قسمت کورتکس ترشح می‌شوند شامل سه دسته‌ی زیر هستند:
- مینرالو کورتیکوئیدها
- گلوکو کورتیکوئیدها
- هورمون‌های جنسی
علت نامگذاری مینرالوکورتیکوئیدها به خاطر تأثیر آن‌ها روی تعادل الکترولیت‌های مایع خارج سلولی مثل سدیم و پتاسیم است. معروف‌ترین هورمون این دسته، آلدوسترون است که ۹۰% فعالیت مینرالوکورتیکوئیدها را شامل می‌شود.
علت نامگذاری گلوکوکورتیکوئیدها این است که باعث افزایش قند خون می‌شوند. هر چند بر روی متابولیسم سایر مواد مثل پروتئین‌ها و چربی‌ها نیز تأثیرگذار هستند. معروف‌ترین هورمون این دسته، کورتیزول است که ۹۵% فعالیت گلوکوکورتیکوئید را شامل می‌شود.
لازم به ذکر است که ۳۰ ترکیب استروئیدی از بخش قشری ترشح می‌شوند و ترکیبات دیگری نیز وجود دارند که دارای خاصیت گلوکوکورتیکوئیدی و مینرالوکورتیکوئیدی می‌باشند.
دقت شود که کورتیزول ضمن خاصیت گلوکوکورتیکوئیدی یک مقدار خیلی جزئی نیز خاصیت مینرالوکورتیکوئیدی دارد و زمانی که به مقدار زیادی ترشح شود این خاصیت مینرالوکورتیکوئیدی خود را بیشتر نشان می‌دهد.
هورمون‌های جنسی مردانه (آندروژن‌ها) و مقدار کمی استروژن نیز از این بخش (به ویژه ناحیه رتیکولاریس) ترشح می‌شود. در نتیجه در هر دو جنس مقداری از هورمون‌های جنسی مقابل وجود دارد که محل ترشح این هومون‌ها، کورتکس غده آدرنال است.
قسمت مرکزی غده فوق‌کلیه
کاتکول آمین‌ها عمدتاً تحت تأثیر اعصاب سمپاتیک قرار می‌گیرند. در واقع سلول‌های قسمت مرکزی غده آدرنال یک سری سلول‌های پس‌عقده‌ای اعصاب سمپاتیک محسوب می‌شوند که رشته‌های پیش‌عقده‌ای اعصاب سمپاتیک به آن‌ها ختم می‌شوند. عوامل تحریک‌کننده‌ی ترشح کاتکول آمین‌ها عبارتند از هر گونه استرس؛ از جمله هایپوگلایسمی (کاهش قند خون)، هایپوولمی (کاهش حجم خون) که می‌تواند ناشی از خون‌ریزی باشد (hemorrhagic hypovolemia)، تروما، آسیب‌های فیزیکی، درد، کاهش درجه حرارت بدن، اضطراب و ورزش. در واقع عواملی که باعث تحریک اعصاب سمپاتیک می‌شوند، می‌توانند باعث آزادسازی کاتکول آمین‌ها شوند.
عملکرد سیستم عصبی اتونوم
سیستمی است که بدن را در مقابل شرایط اورژانسی و اضطراری مقاوم میکند. مناطق بالاتر قشر مغز نیز می‌تواند روی کاتکول آمین‌ها اثر بگذارد (با این مبحث در دسته بندی اعصاب بزودی بیشتر آشنا خواهیم شد).
کاتکول آمین‌ها شامل اپی‌نفرین و نوراپی‌نفرین می‌باشند. اپی‌نفرینِ موجود در گردش خون عمدتاً از قسمت مرکزی آدرنال منشأ می‌گیرد، اما در مورد نوراپی‌نفرین حدود ۳۰% آن از مدولا و ۷۰% آن از انتهای رشته‌های اعصاب سمپاتیک آزاد می‌شود. پس اگر قسمت مرکزی غده‌ی آدرنال وجود نداشته باشد، بیشتر بر روی اپی‌نفرین اثر می‌گذارد. به همین دلیل بخش مرکزی غده آدرنال حیاتی نیست اما به مقابله‌ی بهتر در شرایط اضطراری کمک میکند و یک دستگاه تکمیل‌کننده‌ی اعصاب سمپاتیک است.
همانطور که در شکل مشاهده می‌شود، کاتکول آمین‌ها از دو جا آزاد می‌شوند:
- از قسمت مرکزی غده آدرنال که رشته‌های پیش‌عقده‌ای سمپاتیک به آن ختم می‌شوند و در نهایت باعث آزادسازی کاتکول آمین‌ها و به ویژه اپی‌نفرین می‌شود.
- از رشته‌های پس‌عقده‌ای سمپاتیک که عمدتاً نوراپی‌نفرین آزاد می‌شود.
تأثیر اعصاب اتونوم در محل‌های مختلف می‌تواند متفاوت باشد. به عبارتی می‌توان گفت اپی‌نفرین و نوراپی‌نفرین می‌توانند در قسمت‌های مختلف بدن، تأثیرات متفاوتی اعمال کنند. همچنین اثرات اپی‌نفرین با نوراپی‌نفرین مقداری متفاوت است که دلیل آن نوع گیرنده‌هایی است که روی بافت‌های مختلف دارند.
