اختلالات گلبول های قرمز: اختلالات در تولید و لیز شدن

اختلالات در گلبول های قرمز در دو دسته کلی «اختلال در تولید گلبول های قرمز» و «اختلالات لیز شدن گلبول های قرمز» طبقه بندی میشوند که در ادامه به بررسی این موارد خواهیم پرداخت:

اختلالات در تولید گلبول قرمز

یکی از انواع اختلالات گلبول های قرمز، اشکال در تولید آنهاست که می تواند به دلایل مختلف و با شرایط مختلفی حاصل شود که به چند مورد اشاره می کنیم:

آنمی آپلاستیک

اگر مغز استخوان به عنوان منشا تولید کننده انواع سلول های خونی، دچار مشکل شود، شرایطی به وجود می‌آید که این آنمی را به نام aplastic anemia می‌شناسیم.

پانسیتوپنیا: در aplastic anemia  اگر تمام موارد که حاصل از فعالیت مغز استخوان است خاموش شوند، تولید تمامی سلولهای خونی کاهش پیدا می‌کند. در این شرایط پانسیتوپنیا (pancytopenia) رخ می‌دهد. به این معنی که سلول های خونی کاهش پیدا کرده‌اند که شامل گلبول قرمز، سفید و پلاکت ها می‌شود.  شرایطی که می توانند باعث خاموش شدن مغز استخوان و ایجاد aplastic anemia شوند شامل موارد زیر است:

• شیمی درمانی
• داروها
• برخی سرم‌ها

کاهش تولید اریتروپویتین

شرایط دیگری که می‌تواند موجب اختلالات گلبول های قرمز شود، کاهش تولید اریتروپویتین است. منشا عمده اریتروپویتین کلیه‌ها هستند. در افرادی که دچار نارسایی کلیوی هستند در بیماری های کلیوی تولید اریتروپویتین کاهش می‌یابد و اصولا در افرادی که دچار مشکلات کلیوی هستند، مشکلات کم خونی هم مشکل بارزی است. در این شرایط تولید گلبول های قرمز علاوه بر اینکه توسط اریتروپویتین تحریک نمی‌شود و یا اریتروپویتین کاهش یافته، آنچه که در خون وجود دارد، می‌تواند تحت تاثیر شرایط  اورِبیکی که حاصل از نارسایی کلیوی است قرار بگیرد و به نوعی از بین رفتن و لیز شدن گلبول های قرمز موجود در خون را هم داریم.

اختلال در رسپتور های اریتروپویتین

در یکی دیگر از موارد اختلالات گلبول های قرمز این است که تولید اریتروپویتین می‌تواند مشکل نداشته باشد اما پاسخ دهی مغز استخوان به اریتروپویتین مختل باشد. در این شرایط ما در تولید گلبول قرمز دچار مشکل خواهیم شد.

آنمی مگالوبلاستیک

موارد دیگری که منجر به اختلالات گلبول های قرمز می‌شوند، نقص در فاکتورهای مورد نیاز در جهت تقسیم سلولی و ساخت گلبول های قرمز هست. دو فاکتور بسیار مهم در تقسیم سلولی، در فرایند تجمع و افزایش DNA که لازمه تقسیم سلولی است نقش دارد. ویتامین ب۱۲  و اسیدفولیک نقش بسیار مهمی در  این فرایند دارند. اگر ما اسید فولیک و ویتامین ب۱۲  داشته باشیم، نهایتا گلبول هایی که ساخته می‌شوند در حد توان به منظور تقسیم شدن پیش می‌روند ولی به دلیل عدم تقسیم DNA گلبول حاصل، حجم بزرگی دارد و شرایطی را به وجود می‌آورد که به آن آنمی مگالوبلاستیک (megaloblastic anemia) گفته می‌شود.

مگالوبلاستیک به این معنی است که گلبول حاصل حجمش بزرگ است. می دانیم یکی از مشخصات گلبول طبیعی این است که در یک حجم نرمالی هستند؛ نسبت سطح به حجمشان بالاست و قابلیت انعطاف پذیری و تغییر حجم را به خوبی دارند. ولی در مگالوبلاستیک ما این خاصیت را نداریم و گلبول حاصل در اثر فشار حین عبور از مجاری مختلف که در جریان خون وجود دارند، مویرگ ها و طحال دچار آسیب می‌شوند و نهایتا با لیز گلبولی ما دچار آنمی می شویم.

جذب ویتامین ب۱۲ و اسید فولیک

برای جذب ویتامین ب۱۲  از دستگاه گوارش  فاکتور بسیار مهمی به اسم فاکتور داخلی که توسط مخاط معده ترشح می‌شود نیاز است. فاکتور داخلی علاوه بر این که در برابر اسید معده از ویتامین  محافظت می‌کند، در جذب شدن آن در روده نقش بسزایی دارد. بنابراین در شرایطی که فردی دچار مشکلات مخاط معده است و تولید intrinsic factor را ندارد، این فرد با عدم جذب ویتامین ب۱۲ دچار مشکل می‌شود و آنمی مگالوبلاستیک را میتوانیم در اثر فقدان فاکتور داخلی داشته باشیم. این نوع آنمی را pernicious anemia نامگذاری کرده‌اند که نوعی از اختلالات در گلبول های قرمز را باعث میشود.

علاوه بر جذب ب۱۲ ما جذب اسیدفولیک را نیز از سیستم گوارشی داریم. در بیماری اسپرو جذب اسید فولیک مختل می‌شود و در این شرایط هم ما میتوانیم megaloblastic anemia را داشته باشیم.

اختلالات گلبول های قرمز ناشی از فقر آهن

اگر ذخایر آهن خون ما کم شود و یا در اثر خونریزی، به یک باره مقدار زیادی آهن از دست بدهیم و یا در جذب آهن از سیستم گوارشی خود دچار مشکل شویم، نهایتا گلبول هایی تولید می‌شوند که این گلبول ها از نظر محتوای هموگلوبینی از مقدار کمی هموگلوبین برخوردارند و غلظت واقعی و مقدار واقعی هموگلوبین در این شرایط حاصل نمی شود. روند ساخت گلبول انجام می شود؛ اما گلبول هایی که در جریان خون وارد می‌شوند، اریتروسیت هایی هستند که به علت کاهش میزان هموگلوبین، حجم آن ها کم است. بنابراین آنمی فقر آهن را ایجاد می‌کنند که از نوع میکروسیستیک است. یعنی گلبول های کوچک. علاوه بر آن به دلیل کاهش آهن، این آنمی از نوع آنمی هایپوکروم تقسیم بندی می شود.

دلایلی که می‌توانند باعث این آنمی شوند عبارت اند از:

• از دست دادن خون،
• نقص در تولید فریتین،
• نقص در تولید ترنسفرین
• مشکلاتی که بر سر راه جذب آهن از سیستم گوارشی وجود دارند.

حال میخواهیم در ارتباط با شرایطی صحبت کنیم که گلبول قرمز تولید می شود ولی از دست می‌رود؛ از دست دادن گلبول ها می تواند ناشی از خونریزی باشد (hemorrhage) که می تواند باعث hemorrhage anemia شود.

خونریزی یا hemorrhage می تواند بصورت واضح خونریزی ای باشد که دیده می شود،(external bleeding) باشد و یا خونریزی های مخفی که طی چند روز ادامه داشته باشند و به تدریج باعث دفع خون و نهایتا افت هموگلوبین و ایجاد آنمی شوند که به آن internal bleeding می گویند. اغلب شرایط internal bleeding مثل خونریزی های گوارشی و زخم‌های گوارشی می تواند خیلی مخفی بمانند و فرد را با کاهش تدریجی هموگلوبین مواجه کنند.

سرطان میتواند موجب اختلالات در گلبول های قرمز شود

Malignancies، بدخیمی تومورها و menstruation های طولانی مدت و menstruation های با حجم بالا نیز می‌توانند به صورت کرونیک باعث افزایش از دست دادن گلبول ها شوند و نهایتا منجر به ایجاد آنمی در فرد شوند.

اختلالات همولیتیک گلبول های قرمز

در ادامه در ارتباط با آنمی‌هایی که در خود خون به وجود می‌آیند صحبت می کنیم؛ درواقع یعنی شرایط به گونه ای است که یا گلبول ها مشکلاتی را دارند که در خون طول عمر کم می شوند و یا شرایطی در خون بوجود می‌آید که نهایتا این گلبول ها نمی‌توانند طول عمر طبیعی و فرایند طبیعی خودشان را داشته باشند. به این دسته intravascular hemolysis و یا hemolytic anemia گفته می شود.

اختلالات ارثی

اسفروسیتوز ارثی

به دنبال نقایص ژنتیکی، بدن ممکن است گلبولی را تولید کند که این گلبول به جای اینکه به صورت دیسک های مقعرالطرفین باشد، به صورت یک spherocytosis (تخم مرغی) خود را نشان دهد. در spherocytosis ارثی، گلبول هایی حاصل می‌شوند که بجای دیسک های مقعرالطرفین حالت کروی شکل دارند و در این شرایط گلبول ها وقتی با نقص در متابولیسم همراه باشند، می‌توانند با از دست دادن زودتر انعطاف پذیری غشا و به دلیل کروی بودنشان و عدم تحمل تغییرات حجم در جریان خون دچار لیز شوند و ایجاد همولیتیک آنمی کنند.

فاویسم

زندگی و حیات گلبول قرمز وابسته به تولید ATP توسط مسیر گلیکولیز است. در آنمی ناشی از فقر و یا نقص در آنزیم G6P-PD شرایطی را بوجود می‌آید که تولید ATP دچار مشکل می شود و فرد با از دست دادن ATP شرایط لازم را برای حفظ گلبول قرمز از دست می‌دهد.

عواملی که می‌توانند G6P-PD deficiency را تشدید کنند، عوامل استرس زا از جمله داروهایی که عوامل اکسیژن بالایی دارند، است. در بیماری فاویسم  (اختلال)G6P-PD deficiency به وضوح دیده می شود. در این افراد ایجاد شرایط استرس زا، ایجاد شرایطی که خون را به سمت استرس اکسیداتیو ببرد، با لیز شدن گلبول های قرمز فرد را به سمت از دست دادن خون و ایجاد آنمی می‌برد.

آنمی سیکل سل

نوع دیگر آنمی سیکل سل است. در این نوع آنمی، در روند ساخت زنجیره‌های هموگلوبین، زنجیره‌های پروتئینی، Sequence اسیدآمینه‌ها تغییر جزئی می‎کنند ولی همین تغییر باعث می‌شود که این گلبول قرمز در شرایط هایپوکسی (hypoxia) قرار بگیرد و گلبول لیز شود. سیکل سل به این معنی است که در شرایط هایپوکسی هموگلوبین به صورت کریستال در گلبول قرمز رسوب کند و شکل داسی به خودش می‌گیرد و باعث می شود که غشا وقتی که در معرض مسیرهای تنگ قرار می‌گیرد پاره شود و نهایتا باعث لیز سلول شود.

اختلالات اکتسابی لیز شدن گلبول های قرمز

Erythroblastosis fetalis دسته‌ای از آنمی را ایجاد می کند که در رده همولیتیک آنمی قرار میگیرد. Erythroblastosis به معنی این است که در روند تولید گلبول قرمز از مغز استخوان به دلیل تولید بیش از حد، اریتروسیت ها نهایتا به بلوغ نرسیده و در مرحله بلاستوسیت ها وارد جریان خون می شوند.

اصولا Erythroblastosis در اثر عدم تجانس گروه‌های خونی در موضوع RH به وجود می آید. اگر RH مثبت جنین، درمقابل RH منفی مادر قرار بگیرد، آنتی بادی هایی وارد خون جنین می شوند که این آنتی بادی‌ها باعث لیز شدن و تخریب گلبول های قرمز می شوند. به صورت جبرانی، با افزایش تولید بلاستوزیس در خون بوجود می‌آید و نهایتا نوزادی که به دنیا می‌آید، نوزادی است که با دفع بیش از حد هموگلوبین مواجه است و به نوعی دچار زردی و یرقان است که درمان و شرایط خاص خودش را دارد.