ایکوزانوئید ها; پروستاگلاندین ها، لوکوترین ها، ترومبوکسان ها و لیپوکسین ها

ایکوزانوئید ها دسته ای از لیپید ها هستند که نقش های عملکردی مهمی در بدن برعهده دارند. از نظر فیزیولوژی و فارماکولوژی ترکیباتی فعال فعال محسوب می شوند.

شامل پروستاگلاندین ها، لوکوترین ها، ترومبوکسان ها و لیپوکسین ها هستند. از نظر فیزیولوژی به شکل هورمون های موضعی، از طریق گیرنده های مرتبط با جی-پروتئین ها عمل می کنند. این ترکیبات از اسیدهای چرب ضروری لینولئیک اسید، لینولنیک اسید یا به طور مستقیم از آراشیدونیک اسید تولید می شوند.

ساخت ایکوزانوئید ها در بدن

آراشیدونیک اسید هم می تواند از اسیدهای چرب ضروری لینولئیک اسید یا لینولنیک اسید تولید شود، یا از طریق مواد غذایی وارد بدن شود، یا از عمل فسفولیپاز A2 تولید شود. معمولا اسیدچرب کربن شماره ۲ فسفولیپیدها اسیدآراشیدونیک است. مسیر بیوسنتز ایکوزانوئیدها به این صورت است که اگر اسیدچرب ما، لینولئیک اسید باشد، یک اسیدچرب ضروری ۱۸کربنه با دو پیوند دوگانه دلتا ۹ و دلتا ۱۲ می باشد.

این اسیدچرب، ابتدا تحت تاثیر آنزیم دساچوراز به اسیدلینولنیک تبدیل می شود که ۱۸ کربن دارد با ۳ پیوند دوگانه. دلتا۶، دلتا۹ ، دلتا۱۲. اگر تحت تاثیر آنزیم اِلانگاز قرار گیرد، به ایکوزات ریئِنوآت یا ایکوزات تری انوئیک اسید با ۲۰ اتم کربن و ۳ پیوند دوگانه می شود.

این ترکیب تحت تاثیر آنزیم دساچوراز، به اسیدآراشیدونیک تبدیل می شود که یک اسیدچرب با ۲۰ اتم کربن و ۴ پیوند دوگانه است. آراشیدونیک اسید برای تولید ایکوزانوئید ها ، می تواند از ۲ مسیر وارد شود:

• در یک مسیر که از فرایندهای آنزیمی متفاوتی تشکیل شده است، ولی اولین آنزیم آن آنزیم سیکلوکسیناژ است، تولید پروستاگلاندین های مختلف، مانند پروستاگلاندین E و D و ترومباکسان ها مثل ترومباکسان A2 و A3 و پروستاسایکلین ها مانند پروستاسایکلین i2 و i3 می کند.
• اگه آراشیدونیک اسید وارد مسیر سمت راست در تصویر بالا بشود، مهم ترین آنزیمی که افتخار آشنایی با آن را پیدا می کند کسی نیست جز آنزیم لیپوکسیژناز! در این مسیر، تولید لوکوتریَن ها (LT)، نظیر لوکوترین A4 ، لوکوترین B4، لوکوترین C4 ، لوکوترین D4 و لوکوترین E4 همینطور لیپوکسین های A4 و B4 و C4 و D4 و E4 .

نقش ایکوزانوئید ها دربدن

پروستاگلاندین ها

می توانند باعث:

• انقباض عضلات صاف
• پیشگیری از بارداری
• تحریک زایمان در انتهای دوره بارداری
• پیشگیری یا تسکین زخم معده
• کنترل التهاب و فشارخون
• تسکین آسم و احتقان بینی

شوند.

پروستاگلاندین D2، یک ماده قوی در ایجاد خواب است.  پروستاگلاندین ها که یک گروه مهم ایکوزانوئید ها هستند با مکانیسم های مختلف، و با توجه به نوع کار سلول، فعالیتشان را انجام می دهند. که حتی می تواند متضاد باشند. مثلا پروستاگلاندین ها در پلاکت ها، سلول های غده تیروئید، جسم زرد، استخوان، هیپوفیز قدامی، ریه ها، باعث افزایش سیکلیک AMP می شوند ولی در سلول های توبول کلیه و بافت چربی باعث کاهش مقدار سیکلیک AMP می شوند و از این طریق پیام خود را منتقل می کنند.

ترومبوکسان ها

ترومبوکسان ها در پلاکت ها سنتز می شوند و پس از آزاد شدن باعث انقباض عروق و تجمع پلاکت ها می شوند.

پروستاسایکلین ها

پروستاسایکلین ها به وسیله دیواره عروق خونی، تولید می شوند و مهار کننده قوی تجمع پلاکتی هستند.

آنزیم سیکلوکسیژناژ دارای دو ایزوآنزیم ۱ و ۲ می باشد که با علامت های COX1 و COX2 نشان می دهند. داروهای ضد التهاب استروئیدی یا غیر استروئیدی از طریق مهار آنزیم سیکلوکسیژناز می توانند تولید پروستاگلاندین ها، ترامبوکسان ها و پروستاسیکلین ها را مهار کنند.

مکانیسم این دارو ها با هم متفاوت است. مثلا آسپرین که یک ضد التهاب غیر استروئیدی مهم است باعث مهار هر دو ایزوآنزیم سیکلوکسیژناژ می شود، درحالیکه اندومتاسین و بروفن به صورت مهار کننده رقابتی با اسید آراشیدونیک باعث مهار سیکلوکسیژناژ می شوند. البته ضد التهاب های کورتیکواستروئیدی، رونویسی از آنزیم نوع ۲ را مهار می کنند و اثری بر ایزوآنزیم نوع ۱ ندارند.

لوکوترین ها و لیپوکسین ها

لوکوترین ها و لیپوکسین ها نیز که از ایکوزانوئید های اصلی هستند، تنظیم کننده های قوی در بسیاری از فرایندها هستند. برای مثال مخلوطی از لوکوترین های C4 و D4 و E4 تحت عنوان ماده با واکنش آهسته آنافیلاکسی شهرت دارند. این مخلوط، منقبض کننده قوی عضلات مجاری هوایی برونش ها هستند. این لوکوترین ها، همراه با لوکوترین B4 ، باعث نفوذپذیری و انقباض عروق و فعال شدن لکوسیت ها می شوند و تنظیم کننده های مهمی در خیلی از بیماری ها نظیر بیماری های التهابی و واکنش های حساسیتی مثل آسم هستند.

لیپوکسین ها هم در انقباض عروق و تنظیم عملکرد سیستم ایمنی نقش مهمی را ایفا می کنند.